अनंत चतुर्दशी

व्रताचे नाव : अनंत चतुर्दशी
व्रताची तिथी : भाद्रपद शु. चतुर्दशी

तत्रोदये त्रिमुहूर्तव्यापिनी ग्राह्या तदभावे द्विमुहूर्ता ग्राह्या द्विमुहुर्तन्यूनत्वे पूर्वैव |अत्र पूर्वान्हो मुख्यः तदभावे मध्यान्होsपि || (पूर्वान्हकाल महत्वाचा)

इतिहास

कौन्डील्य नामक ऋषींनी अनंताचा शोध घेण्यासाठी कठोर साधना केली आणि यावेळी अनंत सर्वत्र आहे, असा त्यांना प्रत्यय आला. हाच प्रत्यय स्मरणी ठेवून अनंत व्रत करावे.

व्रताची माहिती

• हे व्रत सलग चौदा वर्षे करावे.
• यामध्ये दर्भाचा सप्तफणी नाग केला जातो.
• लाल सूत्रामध्ये १४ गाठी पाडून धागे विशिष्ट पद्धतीने गुंफले जातात. यातील दोन धागे अनंत व अनंती पुजेस घेतले जातात.
• साधारणतः चौदा वर्षे पूर्ण झाल्यावर याचे उद्यापन केले जाते. तर काही ठिकाणी दरवर्षी हे व्रत केल्या जात असलेले दिसून येते.
• या पुजनामध्ये उत्तरपूजा न करता मागील वर्षीच्या पूजेतील अनंत देवता ही अक्षत टाकून विसर्जित केली जाते.
• वायन : यामध्ये १४ च्या संख्येत अपाल / अनारसे केले जातात.
• यमुना तटावर हे व्रत केल्यास विशेष महत्त्व सांगितले असून याठिकाणी देवता सदैव स्थापित असते असे सांगितले जाते. (विशेष आवाहनाची आवश्यकता नाही.)

पूजन विधी

• वंदन : घरातील थोरामोठ्यांना तसेच कुलदेवतेस वंदन करून पुजेस बसावे.
• आचमन / प्राणायाम : तीन वेळेस पळीने पाणी प्राशन करून चौथ्यांदा सोडावे व प्राणायाम  करावा.
• देवतास्मरण : (हात जोडावे)

कुलदेवताभ्यो नमः| ग्रामदेवताभ्यो नमः| एतत् कर्म प्रधान देवताभ्यो नमः| सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमो नमः|

• संकल्प : (पळीत पाणी घेवून सोडावे)

मम सकुटुंबस्य सपरिवारस्य क्षेम स्थैर्य आयुरारोग्य सिद्ध्यर्थं मया आचरितस्य अनन्तव्रतस्य संपूर्ण फलावाप्तीद्वारा श्रीमद् अनन्तदेवता प्रीत्यर्थं यथाज्ञानेन यथाशक्ति ध्यान – आवाहनादि षोडशोपचार पूजनं अहं करिष्ये |

यानंतर श्रीगणेश पूजन, कलश, पृथ्वी, कलश, शंख, घंटा व दीप पूजन करावे. तत्रादौ निर्विघ्नता सिध्यर्थं महागणपति स्मरणं शरीर शुध्यर्थं षडङ्गन्यासं पृथ्वी, कलश, शङ्ख, घण्टा पूजनं च करिष्ये |

• श्रीगणेश पूजन :

वक्रतुण्ड महाकाय सुर्यकोटि समप्रभ |निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा || श्रीगणेशाय नमः ||

• पृथ्वी पूजन :

पृथ्वी त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता | त्वं च धारय मां देवी पवित्रं कुरु चासनम् || भूम्यै नमः ||

• न्यास विधि : “विष्णवे नमः |”, असे १२ वेळा म्हणून डोक्यापासून पायापर्यन्त स्वतःची शरीर शुद्धि करावी.

• कलश पूजन :

कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः | मूले तत्रस्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः || कलशाय नमः ||

• शङ्ख पूजन :

त्वं पुरा सागरोत्पन्नो विष्णुना विधृतः करे | नमितः सर्व देवैश्च पाञ्चजन्य नमोस्तुते || शङ्खाय नमः ||

• घण्टा पूजन :

आगमार्थं तु देवानां गमनार्थं तु राक्षसाम् | कुर्वे घण्टारवं तत्र देवताव्हान लक्षणम् || घण्टायै नमः ||

• दीप पूजन :

भो दीप ब्रह्म रूपस्त्वं ज्योतिषां प्रभुरव्ययः | आरोग्यं देहि पुत्रांश्च सर्वान्कामान्प्रयच्छ मे || दीपदेवताभ्यो नमः ||

• आत्मशुद्धि: स्वतः वर व पूजा साहित्यावर शंख जल प्रोक्षण करावे.

शङ्खोदकेन पूजाद्रव्याणि संप्रोक्ष्य आत्मानं च प्रोक्षेत् |

यमुना पूजन

चौरंगावर मध्यभागी कलशामध्ये यमुना पूजन करावे. “श्रीमद् अनन्त व्रतान्गत्वेन यमुना पूजनं करिष्ये |”

• ध्यान : हातात अक्षता, फुले घेवून पुढील श्लोकांनी ध्यान करून अर्पण करावे.

लोकपालस्तुतां देवी मिन्दनील समुद्भवाम् |यमुने त्वामहं ध्याये सर्व कामार्थ सिद्धये || यमुनायै नमः ||

“यमुनायै नमः||”, असे म्हणून आवाहनादी विविध उपचारांनी (वस्त्र, गंध, अक्षत, पुष्प, सौभाग्यद्रव्य) यमुना पूजन संपन्न करावे.

• यमुनेचे अंगपूजन : प्रत्येक नामाने अक्षत वहावी.

चन्चलायै नमः – पादौ पूजयामि |, चपलायै नमः – जानुनी पूज. |
भक्तवत्सलायै नमः – कटीं पूज. |, हरायै नमः – नाभीं पूज. |
मन्मथवासिन्यै नमः – गुह्यं पूज. |, अज्ञातवासिन्यै नमः – हृदयं पूज. |
भद्रायै नमः – स्तनौ पूज. |, अद्यहव्यै नमः – भुजौ पूज. |
रक्तकण्ठ्यै नमः – कण्ठं पूज. |, भवहर्त्रै नमः – मुखं पूज. |
गौर्यै नमः – नेत्रौ पूज. |, भागीरथ्यै नमः – ललाटं पूज. |
यमुनायै नमः – शिरं पूज. |, सरस्वत्यै नमः – सर्वाङ्गं पूज. |

• यमुनेची नामपूजा : प्रत्येक नामाने अक्षत वहावी.

यमुनायै नमः | स्थितायै नमः | कमलायै नमः | उत्पलायै नमः | अभीष्टप्रदायै नमः | धात्र्यै नमः |
हरिहररूपिण्यै नमः | गङ्गायै नमः | नर्मदायै नमः | गौर्यै नमः | भागीरथ्यै नमः | तुन्गायै नमः |
भद्रायै नमः | कृष्णावेण्यै नमः | भवनाशिन्यै नमः |सरस्वत्यै नमः | कावेर्यै नमः | सिन्धवे नमः |
गौतम्यै नमः | गायत्र्यै नमः | गरुडायै नमः | चन्द्रचूडायै नमः | सर्वेश्वर्यै नमः | महालक्ष्म्यै नमः |
“सर्वपाप हरे देवी सर्वोपद्रवनाशिनी |सर्वसंपद्प्रदे देवी यमुनायै नमोस्तुते ||”

• पूजन समारोप : यानंतर “यमुनायै नमः||”, असे म्हणून धूप, दीप, नैवेद्य, विडा-नारळ, आरती, कापूर, मंत्रपुष्प इ. उपचार अर्पण करावे व पळीभर पाणी सोडावे.

श्रीशेष पूजन

यमुना कलशावर संध्यापात्र ठेवून त्यावर श्री शेष (नाग) ठेवावा व त्याचे पुढीलप्रमाणे पूजन करावे. “श्रीमद् अनन्त व्रतान्गत्वेन श्रीशेष पूजनं करिष्ये |”

• ध्यान : हातात अक्षता, फुले घेवून पुढील श्लोकांनी ध्यान करून अर्पण करावे.

ब्रह्माण्डाधारभूतं च यमुनान्तरवासिनम् |फणासप्तसमायुक्तं ध्यायेsनन्त हरिप्रियम् || श्रीशेषाय नमः ||

“श्रीशेषाय नमः||”, असे म्हणून आवाहनादी विविध उपचारांनी (वस्त्र, गंध, अक्षत, पुष्प, सौभाग्यद्रव्य) श्रीशेष पूजन संपन्न करावे. “अनेन कृतपूजनेन तेन श्रीयमुनादेवताःप्रीयताम् |”

• श्रीशेष अंगपूजन : प्रत्येक नामाने अक्षत वहावी.

सहस्रपादाय नमः – पादौ पूजयामि |, गूढगुल्फाय नमः – गुल्फौ पूज. |
हेमजन्घाय नमः – जङ्घे पूज. |, मन्दगतये नमः – जानुनी पूज. |
पीताम्बरधराय नमः – कटीं पिज. |, गन्भीरनाथाय नमः – नाभीं पूज. |
पवनाशनाय नमः – उदरं पूज. |, उरगाय नमः – हस्तौ पूज. |
कालिकाय नमः – भुजौ पूज. |, कम्बुकण्ठाय नमः – कण्ठं पूज. |
फणाभूषणाय नमः – ललाटं पूज. |, लक्ष्मणाय नमः – शिरं पूज. |
अनन्तप्रियाय नमः – सर्वाङ्गं पूज. |
“अनन्तं वासुकिं शेषं पद्मनाभं च कंबलम् | शङ्खपालं धार्तराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा ||”

• पूजन समारोप : यानंतर “श्रीशेषाय नमः||”, असे म्हणून धूप, दीप, नैवेद्य, विडा-नारळ, आरती, कापूर, मंत्रपुष्प इ. उपचार अर्पण करावे व पळीभर पाणी सोडावे. “अनेन कृतपूजनेन तेन श्रीशेषदेवताः प्रीयताम् |”

अनंत-अनंती दोरक पूजन

• प्राणप्रतिष्ठा :श्री दोरक देवतेला उजव्या हाताने स्पर्श करून म्हणावे,

अस्यैः प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यैः प्राणाः क्षरन्तु च |अस्यै देवत्वमर्चायै मा महेतिच कच्चन || श्रीअनन्ताय नमः||

यानंतर (दोरक) अनंत देवतेचा पंचोपचार (गंध, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य) पूजन करावे

• ध्यान : हातात अक्षता, फुले घेवून पुढील श्लोकांनी ध्यान करून अर्पण करावे.

पीताम्बरधरं देवं शङ्खचक्र गदाधरम् |अलङ्कृत समुद्रस्थं विश्वरूपं विचिन्तये || श्रीअनन्ताय नमः||

• “श्रीअनन्ताय नमः||”, असे म्हणून वा पुरुषसुक्ताने आवाहनादी विविध उपचारांनी (आवाहन, आसन, आचमन, पाद्य, अर्घ्य, स्नान इ.) पूर्वपूजन संपन्न करावे.
• पुरुषसुक्ताने अभिषेक करून उत्तर पूजन (वस्त्र, गंध, अक्षत, पुष्प, सुगंधीद्रव्य) संपन्न करावे.
• ग्रंथी पूजन :अनंताच्या (दोरक) ग्रंथीवर (गाठीवर) या नाममंत्रांनी अक्षता वहाव्यात.

श्रीयै नमः | मोहिन्यै नमः | पद्मिन्यै नमः | महाबलायै नमः | अजायै नमः | मङ्गलायै नमः |
वरदायै नमः | शुभायै नमः | जयायै नमः | विजयायै नमः | जयन्त्यै नमः | पापनाशिन्यै नमः |
विश्वरूपायै नमः | सर्वमङ्गलायै नमः

• अनन्तदेवतेचे अंगपूजन :पुढील प्रत्येक नामाने अक्षत वहावी.

मत्स्याय नमः – पादौ पूजयामि |, कूर्माय नमः – गुल्फौ पूज. |
वराहाय नमः – जानुनी पूज. |, नारसिंहाय नमः – ऊरु पूज. |
वामनाय नमः – कटीं पूज. |, रामाय नमः – उदरं पूज. |
श्रीरामाय नमः – हृदयं पूज. |, कृष्णाय नमः – मुखं पूज. |
सहस्रशिरसे नमः – शिरं पूज. |, श्रीमद् अनन्ताय नमः – सर्वाङ्गं पूज. |

• आवरण पूजन : आवरण देवता म्हणजे अनंत देवतेच्या सभोवताली असणाऱ्या देवता होत. पुढील चौदा मंत्रांनी अनंत देवतेच्या सभोवताली प्रत्येक नावानी अक्षत वहावी व अर्घ्य (गंध, अक्षत, फुलं व जल संध्यापात्रात सोडणे) द्यावा व पुष्पाने आवाहित देवतांवर जलसिंचन करावे.

रमायै नमः| भूम्यै नमः| दयाब्धेत्राहिसंसार सर्पान्मांशरणागतं | भक्त्यासमर्पयेतुभ्यं प्रथमावरणार्चनं || (अर्घ्य)

वृद्धोल्काय नमः|, महोल्काय नमः|, शतोल्काय नमः|, सहस्रोल्काय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..द्वितीयावरनार्चनं |

वासुदेवाय नमः|, संकर्षणाय नमः|, प्रद्युम्नाय नमः|, अनिरुद्धाय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..तृतीयावरणार्चनं ||

केशवाय नमः|, नारायणाय नमः|, माधवाय नमः|, गोविन्दाय नमः|, विष्णवे नमः|,
मधुसूदनाय नमः|, त्रिविक्रमाय नमः|, वामनाय नमः| श्रीधराय नमः|, हृषीकेशाय नमः|,
पद्मनाभाय नमः|, दामोदराय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..चतुर्थावरणार्चनं ||

मत्स्याय नमः|, कूर्माय नमः|, वराहाय नमः|, नारसिंहाय नमः| वामनाय नमः|,
रामाय नमः|, श्रीरामाय नमः|, कृष्णाय नमः | बौद्धाय नमः|, कल्किने नमः|,
अनन्ताय नमः|, विश्वरूपिणे नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..पञ्चमावरणार्चनं ||

अनन्ताय नमः|, ब्रह्मणे नमः|, वायवे नमः|, ईशानाय नमः| वारुण्यै नमः|, गायत्र्यै नमः|,
भारत्यै नमः|, गिरिजायै नमः| गरुडाय नमः|, सुपुण्याय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..षष्ठावरणार्चनं ||

इन्द्राय नमः|, अग्नये नमः|, यमाय नमः|, निर्ऋतये नमः| वरुणाय नमः|,
वायवे नमः|, सोमाय नमः|, ईशानाय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..सप्तमावरणार्चनं ||

शेषाय नमः|, विष्णवे नमः|, विधवे नमः|, प्रजापतये नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..अष्टमावरणार्चनं ||

गणपतये नमः|, सप्तमातृभ्यो नमः|, दुर्गायै नमः|, क्षेत्राधीपतये नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..नवमावरणार्चनं ||

ब्रह्मणे नमः|, भास्कराय नमः|, शेषाय नमः|, सर्वव्यापिने नमः| ईश्वराय नमः|, विश्वरूपाय नमः|,
महाकायाय नमः|, सृष्टिकर्त्रे नमः | कृष्णाय नमः|, हरये नमः|, शिवाय नमः|,
स्थितिकारकाय नमः| अन्तकाय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..दशमावरणार्चनं ||

शौरये नमः|, वैकुण्ठाय नमः|, महाबलाय नमः|, पुरुषोत्तमाय नमः| अजाय नमः|, पद्मनाभाय नमः|,
मङ्गलाय नमः|, हृषीकेशाय नमः| अनन्ताय नमः|, कपिलाय नमः|, शेषाय नमः|, संकर्षणाय नमः|
हलायुधाय नमः|, तारकाय नमः|, सीरपाणये नमः|, बलभद्राय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..एकादशावरणार्चनं ||

माधवाय नमः|, मधुसूदनाय नमः|, अच्युताय नमः|, अनन्ताय नमः| गोविन्दाय नमः|,
विजयाय नमः|, अपराजिताय नमः|, कृष्णाय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..द्वादशावरणार्चनं ||

क्षीराब्धीशायिने नमः|, अच्युताय नमः|, भुम्याधाराय नमः|, लोकनाथाय नमः| फणामणिविभुषणाय नमः|,
सहस्रमुर्ध्ने नमः|, सहस्रार्चिषे नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..त्रयोदशावरणार्चनं ||

केशवाय नमः|, नारायणाय नमः|, माधवाय नमः|, गोविन्दाय नमः| विष्णवे नमः|, मधुसूदनाय नमः|, त्रिविक्रमाय नमः|,
वामनाय नमः| श्रीधराय नमः|, हृषीकेशाय नमः|, पद्मनाभाय नमः|, दामोदराय नमः| संकर्षणाय नमः|,वासुदेवाय नमः|,
प्रद्युम्नाय नमः|, अनिरुद्धाय नमः| पुरुषोत्तमाय नमः|, अधोक्षजाय नमः|, नरसिंहाय नमः|, अच्युताय नमः|
जनार्दनाय नमः|, उपेन्द्राय नमः|, हरये नमः|, श्रीकृष्णाय नमः| दयाब्धे ..| भक्त्या ..चतुर्दशावरणार्चनं ||

• पत्री पूजन :पुढील प्रत्येक नामाने पत्री (नसल्यास अक्षत) वहाव्यात.

कृष्णाय नमः – (पळस) |, विष्णवे नमः – (उंबर) | हरये नमः – (पिंपळ) |, शंभवे नमः – (माका) |
ब्रह्मणे नमः – (जटामासी) |, भास्कराय नमः – (अशोक) | शेषाय नमः – (कवीठ) |, सर्वव्यापिने नमः – (वड) |
ईश्वराय नमः – (आंबा) |, विश्वरूपिणे नमः – (केळ) | महाकायाय नमः – (आघाडा) |, सृष्टिकर्त्रे नमः – (कण्हेर) |
स्थितिकर्त्रे नमः – (उंडळ) |, अनन्ताय नमः – (नागवेल) |

• पुष्प पूजन : कमळ, जाई, चाफा, श्वेत कमळ, केवडा, बकुल, उन्दल, कण्हेर, धोत्रा, मोगरा, जुई इ. नानाविध फुले पुढील नामांनी अर्पण करावी.

अनंताय नमः | विष्णवे नमः | केशवाय नमः | अव्यक्ताय नमः |
सहस्रजिते नमः | अनन्तरुपिणे नमः | इष्टाय नमः | विशिष्टाय नमः |
शिष्टेष्टाय नमः | शिखण्डिने नमः | नहूषाय नमः | विश्वबाहवे नमः |
महीधराय नमः | अच्युताय नमः |

• यानंतर धूप, दीप, नैवेद्य, तांबुल, विडा-नारळ अर्पण करावे.

वायन पूजन

यामध्ये १४ च्या संख्येने अनारसे वा अपाल ठेवतात व त्याचे पूजन करतात. यानंतर आरती, कर्पुरारती, मंत्रपुष्पांजली, प्रदक्षिणा, नमस्कार व क्षमाप्रार्थना करतात. “आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम् | पूजां चैव न जानामि क्षम्यतां परमेश्वर ||“

दोरकबन्धन मंत्र

पुढील मंत्राने पुरुषांनीउजव्या व स्त्रियांनी डाव्या दंडाला / हाताला दोरक बांधावा. “अनन्त संसार महासमुद्रंअग्न्यं समभ्युद्धर वासुदेव |अनन्तरूपे विनियोजयस्वअनन्त सुत्राय नमो नमस्ते ||“

जीर्णदोरक विसर्जन मंत्र

पुढील मंत्राने जीर्ण दोरकाचे विसर्जन करावे. “नमः सर्वहितानन्त जगदानन्दकारक | जीर्णदोरकं ममुंदेव विसृजेऽहं त्वदाज्ञया ||”

पूजन विसर्जन

“अनेन यथाज्ञानेन कृत पूजनेन श्रीमद् अनन्त देवताः प्रीयताम् |“

वायन दान मंत्र

यानंतर पुढील मंत्राने पूजन केलेल्या वायानाचे दान द्यावे व दोन वेळा आचमन करून भगवंतास कर्म समर्पण करावे.

गृहाणेदं द्विजश्रेष्ठ वायनं दक्षिणायुतं |तवत्प्रसादादहं देव मुच्येयं कर्मबन्धनात् ||
अनेन वायन प्रदानेन श्री अनन्त देवताः प्रीयताम् |