पोळा / पिठोरी अमावस्या

सणाचे नाव : पोळा / पिठोरी अमावस्या
तिथि : श्रावण कृ. अमावस्या

श्रावणामावास्यायां प्रदोष व्यापिनां कार्यम्
दिनद्वये प्रदोषव्याप्तौ एकदेशव्याप्तौ परा |
परदिने प्रदोष व्याप्तभावे पूर्वाग्राह्या ||

पिठोरी अमावस्या

• आषाढ अमावस्या ते श्रावण अमावस्यापर्यंत पिठोरी पटाचे पूजन केले जाते.
• या कालावधीत जरा – जीवन्तीका पूजन, नागपंचमी, आदित्यराणुबाई, रक्षाबंधन आणि भक्तगौरव जन्माष्टमी व्रत आदींचा समावेश होतो.
• कृष्णोपनिषद अनुसार भगवान शंकर हे श्रीकृष्णांचे सद्गुरू असून श्रीकृष्णांची ‘वेणू’ ही श्री शंकरांचे सान्निध्य स्वरूप होय. ‘वेणुवृक्ष’ हा आजही श्री शंकर भगवानांचे स्वरूप म्हणून पूजिला जातो. (श्रावणमास व कृष्णजन्माष्टमी योगाचे रहस्य येथे दिसून येते.)

पिठोरी अमावस्या पूजाविधी

• तांदुळाचे (धान्यराशीचे) आठ – आठ (८*८)चे पुंजके करून चौसष्ठ योगिनी नामक देवतांचे आवाहन व पूजन केले जाते.
• काही ठिकाणी भिंतीवर चित्रे काढून तर काही ठिकाणी पिठाच्या मूर्ती तयार करून पूजा करतात.
• यानंतर खिरीचा नैवेद्य अर्पण करून वायनदान केले जाते. वायन दान करताना संतती कडे न बघता वायन दान करण्याचा प्रघात आहे.

वृषभ देवतेचे प्राचीन संदर्भ

• श्रीशिवपंचाक्षर स्तोत्रात “श्रीनिलकण्ठाय वृषध्वजाय”, म्हणजेच महादेवांच्या ध्वजावर वृषभाचे चिन्ह असल्याचा संदर्भ येतो.
• भागवतपुराण अनुसार वृषभ हे विष्णूचे अवतार आहेत आणि कृषी आदीद्वारे हे प्रजा पालनाचे कार्य पार पाडतात. म्हणूनच यांच्या पदस्पर्शाने जमीन सुपीक होते, असा शेतकऱ्यांचा भाव आढळून येतो.
• शिवपुराणात येणाऱ्या ‘वृषवैष्य – भिल्ल’ कथानकानुसार श्रीशंकर गणांमध्ये “वृषभ” यास स्थान प्राप्त झाल्याचा उल्लेख दिसून येतो.
• अथर्ववेदामध्ये (९.४) ‘वृषभयुक्त गायी आम्हाला लाभो’, अशी प्रार्थना दिसून येते.
• याशिवाय ऋग्वेद, तैत्तिरीय संहिता, काठक संहिता, कृषिपाराशर आदि विविध प्राचीन ग्रंथांत वृषभ / बैल यांचे संदर्भ पहावयास मिळतात.

पोळा पूजन विधी

• प्रत्यक्ष वृषभ / बैल असल्यास त्यांचे व नसल्यास मातीचे बैल / वाडबैल ही या सणाची मुख्य देवता होय, जिचे पूजन आज केले जाते.
• या दिवशी देवतास्वरूप बैलांना कडून कामे केली जात नाहीत.
• त्यांना स्नान घालून त्यांच्या पाठीवरील उंचवटयास तूप / हळद एकत्र करून लावतात, यास “हिंगुळ” असेही म्हणतात.
• यानंतर त्यांची शिंगे रंगवून, पायात / गळ्यात घुंगरू बांधून, पाठीवर रंगीबेरंगी झूल चढवून, सुंदर माळा घालून त्यांना सजविले जाते.
• संध्याकाळी त्यांची मिरवणूक काढून घरातील पुण्यवती बैलांना औक्षण करतात, त्यांचे यथोपचार पूजन करतात व प्रथेनुसार पुरणपोळी आदींचा नैवेद्य अर्पण करतात.
• काही ठिकाणी ‘ठोंबरा’ (ज्वारीपासून तयार झालेला पदार्थ) नैवेद्यास म्हणून अर्पण करतात.  
• पूजनानंतर हातातील राखी बैलास वाहण्याचा प्रघातही दिसून येतो.
• यानंतर बहिण भावाला औक्षण करून भावाच्या पाठीवर काकडी फोडते व नंतरच काकडी खाते.

महत्त्व

• यालाच ‘बेंदूर’ किंवा ‘बेंडर’ असेही म्हणतात.
• शेतात भरपूर धान्य आणि गोठ्यात गोधनाची वृद्धी ही देशात समृद्धता आणते आणि याचा प्रमुख आधार म्हणजे बैल / वृषभ याविषयी कृतज्ञता व देवताभाव या सणा द्वारे व्यक्त होतो.
• बैलाला मारू नये असे अथर्ववेद (९.४.१७) व महाभारतात (शांती.२६२.४७) स्पष्टपाने सांगितले आहे.
• हडप्पा व मोहेंजोदडो येथील उत्खननात बैलाचे चित्र असलेल्या मुद्रा सापडल्या, ज्या तत्कालीन संस्कृति ही वृषभपूजक असल्याचे दर्शवितात.
• म्हैसूरजवळ ‘वसवनगुडी’ नावाचे बैलाचेच स्वतंत्र मंदिर आहे.
• आजही शेतकरी आपल्या बैलावर मुला-माणसांप्रमाणे प्रेम करतो आणि सर्व प्राणीमात्रांवर दया व प्रेम भाव ठेवण्याची उत्तम व्यवस्था आपल्याला भारतीय संस्कृतीत “पोळा” या उत्सवातून पहावयास मिळते.

नन्दीश्वरो महातेजा नगेन्द्रतनयात्मजः |
सनारायनकैर्देवैः नित्यं अभ्यर्च वन्दितः ||